Thu hút chất xám - bài toán đang còn dang dở

Trên thế giới, cuộc chiến trong lĩnh vực thu phục nhân tài chưa bao giờ hết hồi gay cấn. Bằng đủ các chiêu bài hấp dẫn như lương bổng, học bổng cao ngất trời hay môi trường làm việc hết sức lý tưởng, các quốc gia có nền khoa học tiên tiến đang là điểm đến của các nhà khoa học trẻ đầy triển vọng.

Mới đây, Singapore nổi nên như một trung tâm có sức hấp dẫn kinh ngạc đối với các nhà khoa học trẻ. Ngày 14/1, 10 nhà khoa học xuất sắc được lựa chọn từ 186 ứng cử viên trên toàn thế giới đã được Quỹ nghiên cứu quốc gia Singapore (NRF) trao tặng học bổng trị giá 15 triệu USD. Chưa hết, trong vòng 3 năm, ngoài học bổng giá trị 1,5 triệu USD, mỗi nhà khoa học đều được trả lương tương ứng khi làm việc trong các viện nghiên cứu ở đảo quốc này. Được biết, kể từ năm 2007, 10 nhà khoa học trên là nhóm thứ hai nhận học bổng của NRF. Tiến sĩ Francis Yeih, Giám đốc Quỹ NRF cho biết, bằng học bổng NRF, Singapore đang có kế hoạch thu hút 50-100 nhà khoa học trẻ đến nước này để góp phần xây dựng một đội ngũ các nhà khoa học hùng hậu của đảo quốc.

Câu chuyện ở ĐH Stanford làm người ta phải suy ngẫm rằng hàng loạt học bổng hấp dẫn của họ nhằm mục đích hỗ trợ đào tạo cho các nước hay là miếng mồi nhử các tài năng trẻ của các nước nghèo, chậm phát triển trong chiến lược thu hút chất xám của Mỹ. Số là vào năm 2003, người ta sửng sốt khi thấy mấy sinh viên đỗ đầu trong cuộc thi tuyển chọn nghiên cứu sinh (PhD) vào khoa kỹ sư điện lực ĐH Stanford đều mang quốc tịch Iran. Sau đó giới quan sát mới nhận ra rằng, sinh viên Iran theo học rất đông ở các trường nổi tiếng khác như MIT, Caltech...

Tại sao lại như vậy?

Nên nhớ rằng sinh viên Iran đã đạt được những thành tích cao trong các kỳ thi olympiades quốc tế. Trong bối cảnh đời sống ở Iran còn khá khó khăn, con đường du học thực sự đưa những sinh viên tài năng của họ đến với các thiên đường khoa học. Điều đáng nói là sau khi những sinh viên này tốt nghiệp, con đường trở về cố quốc của họ mịt mờ như sương khói. Hàng loạt các công ty công nghệ cao hay các viện khoa học lừng danh của Mỹ theo dõi sít sao thành tích học tập của từng sinh viên rồi đưa ra những lời mời chào hấp dẫn để kéo những sinh viên ưu tú về làm việc cho họ. Kết quả là các nước vốn đã nghèo, nay cử những sinh viên xuất sắc ra nước ngoài tu nghiệp với hy vọng mang những kiến thức khoa học tiên tiến về phục vụ tổ quốc, nào ngờ...

Câu chuyện của Iran rất gần với Việt Nam. Thử tính xem có bao nhiêu học sinh Việt Nam đoạt giải cao trong các kỳ thi toán, lý quốc tế đang công tác ở Việt Nam? Hay phần lớn trong số họ như Ngô Bảo Châu, Lê Tự Quốc Thắng, Phạm Hữu Tiệp, Đàm Thanh Sơn...những người đã và đang làm rạng danh đất Việt lại cuốn mình theo dòng chảy của chính sách thu hút chất xám ở khắp trời Tây?!

Theo thống kê của Bộ GD-ĐT, hiện tại ta có khoảng 60 ngàn du học sinh, trong đó phần lớn đi học theo chế độ tự túc. Điều đáng quan tâm là 70% số họ đã hoàn thành khóa học của mình nhưng ở lại học tiếp hoặc tìm việc làm ở nước ngoài. Còn nữa, theo thống kê sơ bộ, trong gần 3 triệu Việt kiều có khoảng 300 ngàn người được đào tạo ở trình độ ĐH, trên ĐH và công nhân có tay nghề cao, có kiến thức cập nhật như văn hóa, khoa học, công nghệ và quản lý kinh tế. Đây là một lực lượng trí thức hùng hậu mà đại bộ phận trong số họ vẫn nặng lòng nghĩ tới quê hương, đất nước, đồng tình với chủ trương đoàn kết, hòa hợp dân tộc của Đảng và Chính phủ, muốn về nước đóng góp sức mình cho sự nghiệp đổi mới, sự nghiệp CNH-HĐH đất nước. Nhiều người trong số họ đã thực sự là những “cầu nối” giúp chúng ta trong các lĩnh vực như giáo dục, đào tạo, tiếp thu các công nghệ tiên tiến, hội nhập với thế giới...

Tuy nhiên, việc thu hút chất xám từ Việt kiều vẫn còn hạn chế, nhỏ lẻ. Số trí thức, doanh nhân về nước làm việc không nhiều, một số về nước được thời gian lại tìm đường quay trở lại nước ngoài.

Nguyên nhân cơ bản là chúng ta thiếu một chính sách cụ thể và đồng bộ từ trên xuống dưới. Thêm nữa, môi trường làm việc ở Việt Nam khác xa ở nước ngoài. Cái kiểu “hàng thịt nguýt hàng cá” vẫn còn phổ biến ở không ít các cơ quan công quyền. Thêm nữa, các trí thức Việt kiều không hiểu “lệ”, không hiểu các mối quan hệ tầng tầng lớp lớp trong và ngoài cơ quan mà cứ thẳng băng theo luật thì làm sao có thể phát huy được năng lực của mình. Đơn cử như một số địa phương “trải thảm đỏ” chào đón trí thức từ tỉnh khác đến với số tiền hỗ trợ ban đầu mấy chục triệu và lo cả nhà ở cho giáo sư, tiến sĩ nhưng trên thực tế “thảm đỏ” đã không giữ được người tài. Môi trường làm việc mà nói thẳng ra là chủ nghĩa cá nhân, chủ nghĩa cục bộ địa phương đã phá hỏng cả một chính sách lớn. Tất cả những cái đó vô hình tạo thành lực cản không nhỏ đối với chiến lược thu hút chất xám phục vụ cho sự nghiệp CNH-HĐH, phát triển đất nước của Đảng và Chính phủ. Hai câu chuyện ở Mỹ và Singapore gợi cho ta nhiều điều suy ngẫm. Người ta đặt dấu hỏi rằng chúng ta chỉ chưa đủ điều kiện cơ sở vật chất, chế độ đãi ngộ hay vẫn còn đó không ít người có tấm lòng chật hẹp cản trở việc thu hút nhân tài? Chính sách thu hút chất xám của ta còn nhiều dang dở.